Sunday, August 11, 2019
HAK, Lansa Relatóriu Anuál Lian Direitus Umanus no Buletin Lian Agrikultura Periode 2018
Asosiasaun HAK
August 11, 2019

Dili -2 Agostu,
Asosiasaun HAK, lansa Relatóriu Anuál
HAK nian ba Periode 2018 ho ninia topiku “Lian Direitus Umanus no Buletin Lian
Agrikultura, (TAPSA) Tranzisaun Agroekolójia Ba Soberania Ai-han ”.
Aprezentasaun husi Diretór Ezekutivu HAK, Manuel Monteiro Fernandes.
Iha
relatóriu ne’e HAK fokú liu ba iha seitór Agrikultura, tanba tuir realidade
deskobrementu monitórizasaun husi HAK durante tinan ida nia laran, iha seitór
agrikultura mak sai problema krusial .Aleinde ne'e HAK aprezenta mós dadus Gráfiku analiza husi HAK, kona-ba pakote Alokasaun Orsamentu Jerál Estadu iha Seitór Agrikultura no Peska.
Objetivu Atu divulga no
desimina rezultadu monitórizasaun asuntus Direitus Umanus,tuir deskobrimentu
HAK nian iha munisípiu 6 ne'ebé mak mensiona iha leten. Ba komunidade em jerál no parte interesada sira, atu halo
advokásia ho parte interesada sira ho nia finalidade hodi hadi'ak liu tan
situasaun Direitus Umanus iha nasaun Timor-Leste .
Aleinde husi lansamentu
ne’e mós hetan intervensaun kona-ba situasaun Direitus Umanus em jerál husi
Provedora Adjunta PDHJ Timor Leste,
liga ho intervensaun sira husi xavi instituisaun akademia, dekanu fakuldade
agrikultura husi universidade
nacional timor lorosae UNTL, Autoridade Lokál Xefe Suku, NGO sira
husi Diretór Kdadalak
Sulimutuk (KSI) no Diretór Permakultura
Timor Leste , ne’ebé mak koalia kona-ba seitór agrikultura rai
laran.
Partisipasaun iha
lansamentu ne’e, Provedora Adjunta Direitus Umanus PDHJ, reprejentante Gabinete
de Apoio Socidade Civil-GPM VIII, Autoridade Lokál, inklui Ajénsia
sira, Sosiedade Sivíl no Media Nasionál
sira. Programa ne’e hetan
Apoiu husi, Gabinete de Apoio Socidade Civil-GPM VIII, Misereor, CCFD-Terre
Solidaire, & AFD-Agence Française de Développment no Implementasaun
husi Asosiasaun HAK. Fatin: Salaun
Asosiasaun HAK, Farol
Fontes : RTTL Live
#Lee Mós husi Fontes Seluk, Media TAFARA
#Link Download :
➠Relatóriu Final HAK, Lian Direitus Umanus Fulan Janeiru-Dezembru-2018.
➠Relatóriu Final HAK, Buletin Lian Agrikultura-2018.
➠Versaun Tetum
➠Versaun English
Thursday, March 21, 2019
KAK –Presiza Kontribuisaun ONG Kombate Korrupsaun
Asosiasaun HAK
March 21, 2019
Dili:
Komisáriu komisaun Anti-Corrupção (CAC)
Sérgio Hornai dehan, kontribuisaun organizasaun naun governamentál (ONG) nia
kontribuisaun importante tebes atu kombate korrupsaun iha Timor-Leste.
Komisáriu
(KAK) dehan kestaun me’e, bainhira kumpre konvite Forum ONG Timor-Leste
(FONGTIL) nian hodi halo diskusaun kona-bá priodade (KAK) iha iha prevene no kombate korrupsaun iha
Timor-Leste no perfektiva KAK nian ba
iha projetu Lei Anti-Korrupsaun (LAK) ne’ebé oras ne’e iha ona meja parlamentu
Nasionál.
Sérgio
Hornai espresa ninian gratidaun ba
servisu na’in NGO Forum sira nian hodi konvida nia ba partilla informasaun
kona-bá KAK nia servisu no espera bele koopera hamutuk iha luta koilektivu
kontra korrupsaun.
“Kooperasaun
entre KAK ho Forum ONG nu’udar meius ida importante atu konsolida instituisaun
nia ezisténsia iha luta kontra korrupsaun,” dehan nia iha Kaikoli, foin lalais
ne’e.
Iha
fatin hanesan, Direitór FONGTIL Daniek do Santos Carmo hatete katak diskusaun
ida ne’e hanesan dala ida hodi servisu hamutuk entre KAK ho FONGTIL nu’udar
parseira iha luta kontra korrupsaun.
Fontes : Jornal
Independente (14/03/18)
Friday, March 01, 2019
Fila ba deputadu iha PN, Sosiedade sivíl konsidera CNRT proteje Kalbuadi
Asosiasaun HAK
March 01, 2019
Sosiedade sivíl hanesan Asosiasaun Hak konsidera, desizaun eis Ministru
Turizmu, Francisco Kalbuadi Lay, hodi fila ba deputadu iha Parlamentu Nasionál
(PN) ne’e, hanesan protesaun husi partidu polítika CNRT, hodi dada prosesu
judisiáriu ba Kalbuadi Lay.
Dirtetór
Ezekutivu Asosiasaun HAK Manuel Monteiro hateten, Sosiedade Sivíl dúvida ho
polítika ukun na’in sira iha Timor-Leste.
“Hanoin
ho prezensa Francisco Kalbuadi Lay iha Parlamentu Nasionál hodi deklara prontu
koopera ho justisa ne’e di’ak, maibé deklarasaun polítika ne’e tenki prova ho
asaun sira, tanba depois desizaun husi partidu ninian fó fila kna’ar foun ne’e
mak sai dúvida ba ita bele iha protesaun polítika husi partidu rasik ba señor
ida ne’ebé mak ita temi dadauk (Kalbuadi), nune’e hakleur prosesu judisiáriu
ne’ebé mak atu la’o ba señor ne’e”, hateten Manuel Monteiro ba Jornalista GMN
iha nia kna’ar fatin Farol Díli, Tersa (26/02/2019).
Nia
afirma, dezde tinan 2012 to’o agora, kazu miliaun USD 50 mak prosesu pendente
hela, maibé sé aumenta tan kazu foun kada loron, iha tan kazu 25 mak rejistu
iha Ministéiriu Públiku, signifika katak, kazu aumenta, no lider hotu se
hakarak prosesu kazu sira iha tribunal la’o di’ak, sira tenki kontribui,
enkuantu sira-nia membru ida ka lider ida iha indikasaun konflitu ho lei, tenki
koopera ho justisa, ho modelu kooperasaun mak hanesan, labele prega fali kna’ar
foun ba ema ne’e, enkuantu nia prosesu ne’e sei la’o hela iha tribunal.
“Husik
ba tribunal hasoru nia, enkuantu nia los ou sala, ne’e prova iha tribunal,
tanba so tribunal mak prova ema ida sala ka la sala, enkuantu la sala, mak ema
ne’e mós iha direitu ida atu kontesta fila fali ba tribunal ida ne’ebé mak aas
liu, hodi fó fila-fali nia direitu ida naran di’ak ka hamorin fali naran”,
relata Manuel .
Nia
haktuir, importante lider hotu tenki koopera malu, mesmu iha artigu 69
konstituisaun da republika ko’alia konaba prinsípiu separasaun poderes, maibé
iha esplikasaun tuir mai katak, iha prátika orgaun Estadu nian ne’e,
interdependensia ba malu.
“
Nune’e iha ajenti ruma no ema ruma ne’ebé konflitu ho lei, halo problema ho
lei, ba fila-fali orgaun soberanu ida bele taka dalan prosesu husi orgaun
soberanu ida seluk, liu-liu tribunal”, subliña Manuel. FRETILIN konsidera
“drama polítika” Nune’e mos, bankada Frente Revolucionário do Timor-Leste
Independente (FRETILIN) iha Parlamentu Nasional (PN) konsidera prezensa
deputadu husi bankada Congresso Nacional Reconstrução de Timor (CNRT),
Francisco Kalbuadi Lay iha PN hanesan drama polítika ida, tanba ta’uk hatán iha
tribunal nu’udar sidadaun bai-bain.
“Ha’u
reseiu buat ida, bainhira deputadu Francisco Kalbuadi Lay aktivu iha PN hanesan
deputadu titular, hodi deklara prontu atu koopera ho justisa konsidera
palhaçada ou drama polítika ida, tanba ta’uk ba hatán iha tribunal nu’udar
sidadaun bai-bain”, deputadu bankada FRETILIN, Joaquim dos Santos ba jornalista
sira iha PN, Tersa (26-02-2019).
Nia
akresenta, maski hetan ona notifikasaun husi tribunal, Kalbuadi sai hanesan
deputadu aktivu iha PN, tanba ne’e justisa tenki hasa’i imunidade iha PN, maibé
sé PN vota kontra nia (Kalbuadi-red) sei la ba hatán tuir konstituisaun RDTL,
artigu 113 no 114 katak, titular ruma atu hetan kondenasaun husi Ministériu
Públiku (MP) tenki liu tinan 5.
“Tuir
loloos primeiru no treseiru notifikasaun ne’e deputadu refere (Kalbuadi-red) la
obedese, laiha razaun aprezenta ba MP katak, seidauk akontese ida ne’e la
obedese ba orgaun judisiáriu, maibé polémika la’o tiha derepenti deputadu
refere aktivu sai hanesan deputadu bai-bain, ne’e hanesan atu uza PN sai abrigu
atu hasoru sistema justisa”, haktuir deputadu bankada FRETILIN ne’e.
Nia
akresenta, nasaun Timor-Leste labele moris ho situasaun ida hanesan ne’e, tanba
sidadaun hotu hakarak koopera ho justisa, nune’e Kalbuadi Lay mós tenki tuir
regras no prosesu justisa.
“Timor-Leste
labele moris hanesan ne’e, sidadaun hotu hakarak koopera ho justisa, nune’e ba
tuir prosesu ou regras tiha lai, labele órgaun soberanu ida bolu ita, ita la
ba, maibé ita mai fali iha órgaun soberanu PN, hein PN desidi foti ka la foti
imunidade”, haktuir Joaquim dos Santos.
Antes
ne’e, deputadu Francisco Kalbuadi Lay Rekoñese simu duni notifikasan husi
Prokuradór Jerál Repúblika (PJR) no Aujenti husi Timor-Leste signifika la’os
hala’i husi prosesu justisa, maibé ba halo tratamentu saúde iha estranjeiru.
“Hafoin
ha’u simu notifikasaun husi PJR, ha’u mós hakerek karta ofisial ba PJR katak,
ha’u iha asuntu partikular ne’ebé atu trata no atu halo tratamentu saúde iha
estranjeiru, depois iha karta seluk haruka fali ba ha’u nia Prezidenti CNRT,
Kay Rala Xanana Gusmão husu atu fó autorizasaun hodi hatán ba prosesu inkéritu
no bainhira aujenti husi Timor-Leste, halo tratamentu saúde, iha mós
notifikasaun foun atu halo kapturasaun, tanba kondisaun moras hela, maibé sei
la subar-an iha imunidade nia okos no prontu atu koopera ho seitor justisa no
prontu atu ba presta deklarasaun iha MP”, klarifika Kalbuadi.
Tuir
konstituisaun RDTL, artigu 113 sita katak, wainhira membru Governu ida akuzadu
loloos ba krimi, ne’ebé bele simu kastigu iha kadeia boot liu tinan rua, tenke
para hala’o servisu atu bele foti prosesu no krimi ne’ebé simu kastigu iha
kadeia to’o de’it tinan rua, PN maka sei tesi kona-bá membru Governu ne’e bele
para nia kna’ar karik, ka la’e.
Alende
ne’e tuir artigu 114 sita mós katak, membru Governu ida labele detidu ka dadur
wainhira PN seidauk fó lisensa, bele de’it wainhira nia halo krimi ne’ebé bele
simu kastigu ida ho limiti máximu boot liu tinan rua ka ema ka’er rasik ho
liman.oly/ety
Fontes : gmntv.tl/id/
Fontes : gmntv.tl/id/
Friday, February 22, 2019
HAK-Husu Japaun Tau Matan Vítima Segundu Guerra Mundiál
Asosiasaun HAK
February 22, 2019
Dili-Asosiasaun
HAK, koopera hamutuk ho Asia Justice and Rights (AJAR), Asosiasaun Chega ba ita (ACBIT), Estudante
Universidade da Paz (UNPAZ), Moviementu Estudante
Timór lorosa’e (UNTL),no Klibur
Estudante Fatululik (KESFAT), mobilza
espestasaun ida katak, bele habelar tan
istória pasadu segundu Guerra Mundiál
hodi husu ba militár Japaun konsidera Feto Timór iha tempu okupasaun.
Pedidu
ne’e liu husi semináriu ida ho objetivu
atu fó hanoin fila ba jerasaun
foun sira katak, luta ba ukun rasik aan
lalo’os ne’e ultra pasa funu
bo’ot tolu. Iha
okupasaun kolonializmu portugués,okupasaun militár Japaun durante 1942-1945 no okupasaun militár rejime
Soeharto.
“Husi
militár Japaun nian, maske ho durasaun
ne’ebé badak, maibé hodi vítima , povu Timór
sai lubuk ida liu-liu avo feto
sira iha tempu ne’eba hetan
violasaun seksúal ne’ebe grave, liu-liu termos Japaun ne’ebe hanaran Lioão, katak atan Seksúal”.
Terus bo’ot ne’e maka, vítima na’in rua
dulu (20) ne’ebe iha ami nia peskiza nain sanulu (10) mate tiha
ona, sira mate ho laran susar , ho laran triste
tanba sira la husu buat barak
maibé sira husu de’it justisa no
lia lo’os ,” hatutan nia.
Iha
rekoñesementu ba sira nia sofrementu,
tanba sira moris susar kanek todan, familia balun prega liafuan aat sira dehan
feto aat. Entaun,
sira dehan katak, sira la presiza osan ,sasan , maibé sira presiza rekoñesementu ba sira nia sofrementu.
Tanba
kontinua husu atu luta ba justisa no lia lo’os ba governu, estadu, atu kontinua husu ba belun
Japaun ne’ebe agora dadauk hanesan amigo di’ak Timór nian, maibé labele sai amigo
di’ak enkuantu la rekoñese aan aktu ka
hahalok pasadu sira ne’ebe husik hela sofrementu kanek bo’ot ba povu Timór.
Vítima
sira ne’e kuaze iha munisípiu 13, maibé
sira ne’e iha korazen atu fó sai istória
moruk ne’e maka sira na’in 20 de’it .
“Ha’u
fiar katak , avo sira barak sai vítima
ba militár Japaun ninian . Maibé, sira na’in 20 maka iha korazen fó sai
sasin, avo sira fó sasin oinsá maka militár
Japaun sira halo ba sira katak, avo
ami feto ne’e maka hahoris ema
mane, maibé tanba sa maka ema mane ne’e
halo ami hanesan animal,” dehan nia.
Husi : Cristina
Ximenes
Fontes : publika
husi jornal Independen (21/02)
Kazu Omesídiu Sai Prémeiru Lugár iha Rai Laran
Asosiasaun HAK
February 22, 2019
Dili-Tuir
dadus husi Asosiasaun HAK hatudu katak,
kazu sira ne’e la’o iha rai laran, liu-liu kazu omesídiu maka okupa
prémeiru lugár, tanba husi hun ida abut istória metan la tuur iha nia fatin.
“Saida
maka la’o iha ita nia komunidade, rama ambon semo ba mai, kazu omesídiu tuir
dadus HAK, okupa númeru ida, ne’e ema oho ema, la tauk hanesan ema oho animal.
Ne’e tanba mai husi hun ida, ita nia
abut istória metan ita la hatuur iha nia fatin”.
Diretór Ezekutivu Asosiasaun HAK, Manuel Monteiro
Fernandes hateten lia hirak ne’e ba jornalista sira, hafoin partisipa
semináriu nasionál ho tema hatene istória “Eskravidaun Seksuál”
iha segundu Guerra Mundiál hodi kontinua
luta ba lia lo’os no justisa.
Eventu hodi kompleta komemorasaun loron invazaun
militár japaun mai Timór ba dala 76 iha
loron 20 fulan Febreiru 1942-1945 no 20 Febreiru 2019 iha salaun (UNPAZ), Dili,
Kuarta (20/02).
Nia hatutan kazu segundu lugár maká hanesan
kazu violasaun seksuál liga ho avo sira
terus iha segundu Guerra Mundiál to’o
ohin loron, mane sira sei kontinua halo
ba feto sira hanesan ne’e ho violasaun
seksuál.
Tanba ne’e, estadu tenke rekoñese katak, aktu sira
pasadu ne’e aktu ida ne’ebe bo’ot ba violasaun
ka krime ne’ebe bo’ot, tenke halo iha ninia fatin,, tenke trata tuir
dalan justisa ne’ebe iha Konstituisaun RDTL.
“Ita iha kódiku
penál, ita iha kódiku prosesu
penál sira ne’e tenel prosesa.
Bainhira prosesa ona, ha’u fiar katak ema hotu tauk. Ita dehan katak,tenke haforsa lei. Tanba lei
dehan krime sira ne’ebe hakotu ema nia vida, hatun ema nia dignidade
tenke posesa,” tenik nia.
Husi : Cristina
Ximenes
Fontes : publika
husi jornal Independen (21/02)
Sosiedade Sivíl Kestiona Servisu Ministériu Públiku (MP)
Asosiasaun HAK
February 22, 2019
Sosiedade Sivíl sira hanesan, Asia
Justice and Right (AJAR), no Asosiasaun HAK, kestiona servisu Ministériu
Públiku (MP), nian ne’ebé to’o agora la halo notifikasaun ka akuzasaun hasoru
autoridade Rejiaun Administrativa Espesial Oecusse (RAEOA), maske Câmara de
Contas deklara ona katak, autoridade RAEOA halo infrasaun finanseira hodi
halakon osan Estadu nian.
Sosiedade sivíl mos husu ba Ministériu
Públiku (MP) atu halo esplikasaun ba públiku kona ba tanba saida mak la halo
akuzasaun ba Autoridade Rejiaun Administrativa Espesial Oe-cusse Ambeno
(RAEOA), ne’ebé akuzadu iha infrasaun finanseira.
“Ha’u hanoin iha razaun, ita nia jutisa,
liu-liu iha Ministériu Públiku ne’e mós dala barak povu kbi’it la’ek
ne’ebé senti diskriminadu iha ninia prosesu, iha situasaun agora hanesan ne’e,
ema iha dezeju bo’ot ba tribunal sira atu bele fó justisa ba sira, maibé dala
barak prosesu ne’e ema senti hanesan la’o diskriminativu oituan,
politizadu oituan. Tanba ida ne’e ha’u hanoin buat ida ne’e iha razaun”,
dehan Jose ba Jornalista GMN iha Universidade da Paz Usindo Díli, Kuarta
(20/02/2019).
José Luis Oliveira haktuir, presiza
tebes Ministériu Públiku atu foti medidas, atu hametin nafatin kredibilidade,
konfiansa povu nian ba situasaun ida ne’e.
Tuir José Luis Oliveira, deputadu sira
lamenta, tanba kazu ne’e bo’ot, no kleur ona, entaun povu mós lamenta no
senti katak, tribunal ne’e la funsiona ho di’ak atu fó justisa.
“Tuir prinsípiu, ema tenki hetan prosesu
ne’e hanesan katak, ida ne’ebé mak la’o uluk bazea ba lei ka lae. Mai
ha’u situasaun ida ne’e presiza tebes, atu parte Ministériu Públiku halo
komunikasaun ba públiku, prosese ne’e la’o to’o ne’ebé? la’os ko’alia kona ba
substansia husi kazu ne’e, maibé esplika para ema bele hatene
prosesu ne’e la’o oinsa, no sira hetan difikuldade saida? Agora dadaun ita bele
dehan katak, husi perspetiva direitu humanu, direitu povu nian atu hatene
lolos informasaun, ne’e violadu hela husi tribunal, tanba la halo
esplikasaun”, relata Luis Oliveira.
Entretantu, Diretór Asosiasaun Hak mós
esklarese, Estadu Timor-Leste ne’e, Estadu direitu katak, Estadu funsiona tuir
lei ba se de’it, ne’ebé mak hatene aktu violasaun ruma kontra lei, tenki hato’o
keixa, no ba kazu dadauk CNRT sira levanta katak, Ministériu Públiku la
halo akuzasaun ba aktu sira ne’ebé mak iha indikasaun korupasaun, entaun la
sala hanesan sidadaun organizasaun ida, no instiuisaun ruma bele
partisipa keixa ba iha tribunal, hodi prosesa kazu ne’e, atu
nune’e ema hotu hatene’e katak, aktu ne’e viola duni lei.
“Ita hotu la tolera hahalok sira
ne’ebé mak kontra lei, tanba prinsípiu Estadu, de direitu, nune’e mós kazu sira
ne’ebé akontese iha tempu pasadu, no ita hotu iha lei nia okos hanesan, la fó
biban ba se de’it atu komete sala, liu-liu ba sira ne’ebé komete krime korupasaun
ne’e inimigu povu ninian”, katak Manuel.oly
Fontes : GMN-TV (Media Online-
21/02/2019
Tuesday, February 12, 2019
(ONG) HAK Rekomenda Hasai Konsuladu Deznesesáriu
Asosiasaun HAK
February 12, 2019
Dili-Vise
diretór Asosiasaun HAK, Sisto dos Santos, rekomenda ba governu atu hasai
Konsuladu Embaixada Timor Deznesesáriu ne’ebe estabelese ona iha rai liur.
“Konsuladu
balu ne’e maka ladun fo benefisiu ba Timor-oan, presiza ita hasai, atu asegura
mós ita nia gastus orsamentu estadu nian, nune’e mós Embaixadór balun ita mós
ladun hatene lolos sira nia programa mais kongkretu ne’e saida.” Nia dehan iha
ninia kna’ar fatin, Farol, segunda (11/02)
Nia
sujere, governu presiza halo avaliasaun profundu no parlamentu nasionaál
presiza inisia fiskalizasaun mais adekuadu ba servisu konsuladu no Embaixada
reprezenta Timor Leste iha rai liur, tanba deskobre katak iha konsuladu balu la
dun halo’o ninia knar ho di’ak.
Tuir
nia, lolos papel konsuladu no Embaixada atu promove Timor Leste iha rai liur no
kria relasaun di’ak , maibe realidade, iha de’it Embaixada no konsuladu ida rua
maka halo, restu hosi ne’e laiha, enkuantu kada tinan estadu sempre aloka
orsamentu ba ida ne’e.
“Tanba
dala ruma ita haruka konsuladu ida ba, sira lori sira nia familia ba hotu,
estadu tau matan ba sira nia oan, sira nia familia sira, selu uma, maibe fo
benefisiu ba ita nia povu injeral ne’e saida? Tanba sira reprezenta ita iha ne’eba,
sei povu senti ladun iha benefisiu, tanba saida maka mantein gastus osan ne’ebe
boot,” nia lamenta.
Mesmu
hanesan ne’e, nia apresia ho servisu Embaixadór Timor nian iha Austrália, ne’ebe
asume ninia knar ho responsabilidade relasaun ho problema mina nian iha altura
ne’eba, nune’e mós Embaixadór Timor nian iha Xina, ne’ebe halo relasaun di’ak
ho Estadu Xina ikus mai kada tinan sempre haruka Timor oan spesifiku Xefe suku
sira, tuir estudu komparativu. (Ven)
Fontes : Públika husi Jornal Timor
Post, Edisaun (12/02)
Subscribe to:
Posts
(
Atom
)